Istorijski Isus, pre Hrista, Milan Vukomanović

SHARE:


 




Kada bi danas, kojim slučajem, Ješua ha-Nozri, Isus Nazorej (grč. Nazoraios – Mt 26.71; Jn 19.19; Dela 2.22; 24.5) bio u prilici da se, kao Povratnik, osvrne na dve religije kojima je dao trajan pečat, on bi, svakako, imao puno razloga za zbunjenost, nepoverenje i brigu. 
Takva osećanja bi, dakako, snažnije bila izražena u pogledu hrišćanstva, religije koja svoje poreklo i vekovni identitet duguje baš njemu, „Sinu Božjem“, nego što bi to eventualno bio slučaj s judaizmom, religijom iz koje je on sam potekao i koja je, isto tako, pretrpela značajne promene nakon razaranja Jerusalimskog hrama 70. godine n.e. Istorijskom Isusu bi, zapravo, sve ono što se dešavalo u toj novoj religiji, koja nosi njegovo mesijansko ime – počevši od svojevrsne teološke revizije apostola Pavla i njegovog družbenika Luke (Dela apostolska) – izgledalo novo, strano, nepoznato. 

Kao rabin („Učitelj“, Mt 23.8) i hasid („svetac Božiji“, Mk 1.24) iz prvog veka, Ješua, sasvim sigurno, ne bi mogao da prihvati svu onu hristocentričnu usredsređenost docnijih sledbenika na njegovu vlastitu ličnost, kao ni status Spasitelja sveta, da ne govorimo o blasfemičnom (sa stanovišta judaizma) poistovećivanju Isusa s Bogom Avrama, Isaka i Jakova. 

Ješua ha-Nozri je verovatno rođen oko 5. ili 6. godine pre nove ere, pred sam kraj vladavine judejskog kralja Heroda Velikog (37-4. g. p.n.e.). Pripovest o njegovom čudesnom rođenju i ranom detinjstvu može se, od svih novozavetnih tekstova, naći jedino kod Mateja i Luke. Danas je u nauci opšteprihvaćeno da su ti „prolozi“ nastali nezavisno i kasnije od osnovnog teksta samih jevanđelja. Zanimljivo je da se ni u jednom drugom novozavetnom odlomku ne upućuje ni eksplicitno, ni implicitno, na bilo koje podatke iz te dve pripovesti. Štaviše, sam Isus u drugim delovima jevanđelja nikada ne ukazuje na bilo koji detalj iz tih narativa, u smislu nekakvog naknadnog, „autobiografskog“ osvrta. Da te dve uvodne celine kojim slučajem nedostaju, to se uopšte ne bi primetilo u ostatku Matejevog i Lukinog teksta, kao ni u ostala dva kanonska jevanđelja. Po svemu sudeći, umetanje tih prologa imalo je za cilj da se nejevrejska, „paganska“ publika impresionira pričom o čudesnom začeću, misterijom Isusovog rođenja i tajanstvenim događajima koji su pratili rađanje Sina Božjeg.

Kao Isusovi roditelji spominju se, međutim, nezavisno od samih prologa, Josif (Josef) i Marija (Miriam). Ješua je imao i četvoricu braće (Jakova, Josiju/Josifa, Simona i Judu – Mt. 13.55), kao i nekolike sestre (Mt 13.56; Mk 6.3).
Nije uopšte sigurno da je njegova porodica ikada živela u Nazaretu, galilejskom selu o kome istoričar Josif Flavije, zaokupljen inače raznim i najsitnijim detaljima iz tadašnje jevrejske povesti, ne kazuje ništa. To mesto se ne spominje ni u Mišni, pa se opravdano može postaviti pitanje da li je još u Matejevo vreme Isusovim sledbenicima bilo važno da njegovo izvorno religijsko, teološko opredeljenje (ha-nozri, nazorej – čuvar, onaj koji se pridržava [Zakona, Tore], ili eventualno nazirit – posvećeni, izdvojeni) u svojim pripovestima zamagle nazivom jedva poznatog mesta u Galileji (Nazaret, npr. u Mt 2.23), pri čemu je Iēsous Nazoraios, (od hebr. ha nozri), postao Iēsous Nazarēnos („Nazarećanin“, kao npr. u Mk 14.67). Ova pretpostavka posebno dobija na težini ako se uzme u obzir da se apostol Pavle, svega deceniju-dve nakon Isusove smrti, spori s njegovim bratom Jakovom, nazorejom/naziritom koji se striktno pridržavao jevrejskog Zakona. Pošto je Jakov stradao 62. godine, u vreme kada i Pavle nestaje s istorijske scene – a obojica su delovala u periodu od oko dve decenije (40-60.g.), još pre sastavljanja jevanđelja – jasno je od kolikog značaja su ti alternativni putevi širenja nove verske doktrine imali za formiranje hrišćanstva.

Sam Isus, inače, nedvosmisleno upozorava svoje učenike da (za razliku od Pavla, koji nikada nije ni upoznao Isusa), ne idu kod nejevreja ili u samarjanske gradove, nego da se samo upute „izgubljenim ovcama doma Izrailjeva“ (Mt 10.5-6). On lično je najviše propovedao, isceljivao i putovao po Galileji, uglavnom po manjim mestima (Kapernaum, Kana, Betsaida, Horazin, itd.), dok se njegovi eventualni boravci u Antipinom Seforisu ili prestonoj Tiberijadi uopšte ne spominju u jevanđeljima. Pa ipak, oba ova grada bila su u Isusovo vreme pravi rimski urbani centri s impresivnom infrastrukturom. Tokom osamdesetih godina prošlog veka, na arheološkom lokalitetu u Seforisu pronađeni su, na primer, celo jedno pozorište, bazilika, vila i ritualna kupatila. Svi ti objekti su podignuti ili restaurisani nakon smrti Heroda Velikog, na zapovest njegovog sina Heroda Antipe koji se, kao upravitelj Galileje (tetrarh od 4. p.n.e. do 39. n.e.) i Isusov savremenik, spominje u novozavetnim jevanđeljima. Poseban značaj Seforisa za proučavanje ranog hrišćanstva jeste, svakako, u tome što je to mesto udaljeno samo jedan sat hoda od Nazareta. Iako jevanđelja ne spominju nikakvu Isusovu delatnost u tom gradu, možemo pretpostaviti da su on i njegovi roditelji imali prilike da posete to mesto.
Štaviše, Isusova majka Marija je, prema predanju, bila rođena u Seforisu, a otac, drvodelja Josif, lako je tu mogao dobiti posao u vreme izvođenja velikih radova koje je pokretao Herod Antipa. U svakom slučaju, arheološka rekonstrukcija ovog grada sasvim neočekivano otkriva jednu znatno urbaniju galilejsku sredinu u kojoj se kretao i u kojoj je propovedao sam Isus, pa se i njegov lik u tom kosmopolitskom helenističkom kontekstu može sagledati u donekle izmenjenom svetlu. Samo tri decenije nakon Isusove smrti, Seforis je postao i sedište jevrejske vlade, a oko 135.g. on postaje centar u koji se smešta Sanhedrin, vrhovno sudsko i zakonodavno telo Jevreja toga doba. Najzad, oko 200. g. rabin Juda Hanasi sastavio je u Seforisu Mišnu, jevrejski religijsko-pravni kodeks na kome se bazira i docniji Talmud.

Ne zna se gotovo ništa o Isusovom životu pre susreta s Jovanom Krstiteljem, koji je i sam pogubljen u 15. godini Tiberijeve vladavine, dakle, 29. godine n.e. Taj susret je, međutim, imao izuzetan značaj za početak Ješuine delatnosti u Galileji, ali nije sasvim jasno koju je ulogu Jovan mogao imati u tom kontekstu. Krstitelj se u jevanđeljima spominje kao Galilejčev „prethodnik“, ali da li to, na primer, znači da je Isus nasledio Jovana na čelu neke judejske zajednice u ruralnoj Palestini?
Ili su i Isus i Jovan pripadali istoj zajednici još pre tog dramatičnog događaja u Jordanu (koji liči na svojevrsnu inicijaciju predvodnika neke verske grupe, zajednice)? Uostalom, obojica su privukla pažnju galilejskog tetrarha Antipe koji je naredio Jovanovo pogubljenje. Prema Lukinom jevanđelju, i Isus biva upozoren od strane fariseja da Herod hoće da ga ubije (Lk 13.31). U svakom slučaju, teško je poverovati da je Krstitelj tu bio samo epizodna ličnost, u čijem kontrastu bi se, prema zamisli evanđelista, istakao novi učitelj iz Galileje. Jer Isusovom prethodniku je pristupala na krštenje „sva Judejska zemlja i Jerusalimljani“ (Mk 1.5).

Isusova aktivnost opisana u jevanđeljima je inače vrlo kratko trajala, po autoru Jovanovog jevanđelja svega oko godinu dana.
Pošto ga je osudio rimski prokurator Pontije Pilat, koji je upravljao Palestinom od 26-36, Isus je, po svemu sudeći, raspet 14. nisana 30. godine, dan uoči Pashe u Jerusalimu. Njegova osuda bila je, verovatno, posledica nereda koji je on, u gotovo proročkom zanosu, izazvao u trgovačkom kvartu Jerusalimskog hrama svega nekoliko dana pre svog hapšenja (Mt 21.12 i dalje). U Lukinom jevanđelju se optužbe protiv Isusa nešto konkretnije svode na njegovu pobunu i odbijanje da se rimskim vlastima plati porez (Lk 23.2). Sasvim je moguće da je i incident u Hramu bio vezan za otpor protiv plaćanja taksi. Još u šestoj godini n.e. jevrejski patriota po imenu Juda Galilejac je, na primer, predvodio oružanu pobunu koju su Rimljani ugušili, ali koja je dala povoda i nade za docnije sukobe s rimskim vlastima.
Sve to se dešavalo tokom masovnog popisa stanovništva Rimskog carstva, u vreme Kirinijeve uprave Sirijom (6. g. n.e.), pa su ta zbivanja zabeležena i u jevanđelju (Lk 2.2). Inače, jedan od Isusovih pristalica, Simon, naziva se u jevanđeljima zilotom (Lk 6.15; Dela 1.13). On je, štaviše, bio pripadnik najužeg kruga Ješuinih sledbenika, a nosio je ime njegovog rođenog brata, kao i sina Jude Galilejca. Ako se uzme u obzir da je Ješua ha-Nozri, i sam Galilejac, bio na čelu jedne zajednice koja je takođe došla pod udar rimskih vlasti (optužba za pobunu, neplaćanje poreza), kao i herodovske loze (Krstiteljevo pogubljenje i pretnja Isusu) i prvosveštenika Jerusalimskog hrama (Isusovo suđenje i docnije Jakovljevo ubistvo), postaje jasno zbog čega je bilo kakav pokušaj razumevanja uloge istorijskog Isusa najtešnje povezan s religijsko-političkim događajima u Palestini prvoga veka što su obeležili burno razdoblje uoči jevrejskog rata s Rimljanima. S druge strane, Ješuina glavna teološka, mesijansko-eshatološka preokupacija vezana je za nastojanje da se uspostavi carstvo božije i to je poruka upućena, pre svega, Jevrejima i Izraelu (Lk 24.21; Dela 1.6). Zbog toga je, uostalom, i njegov prethodnik, Jovan Krstitelj, pozivao Izraelce da se pokaju i pripreme za skori dolazak tog carstva.

Isusov „naslednik“ u Jerusalimu bio je, potom, njegov brat Jakov, koji se u Pavlovim pismima i Delima apostolskim spominje kao ugledni „stub“ (stylos – Gal. 2.9) docnijeg Isusovog pokreta. Štaviše, crkveni istoričar Eusebije iz Cezareje – koji ne štedi reči hvale kad govori o Jakovu „koga su ljudi od davnina zvali Pravednim zbog njegove izuzetne vrline“ (Hist. eccl. 2.1) – poziva se na svedočanstvo Klimenta Aleksandrijskog, njegovo delo Hipostasis gde se u šestoj knjizi veli sledeće:
„Nakon Spasiteljevog vaznesenja, Petar, Jakov (sin Zevedejev – M.V.) i Jovan nisu polagali pravo prvenstva jer ih je Spasitelj posebno počastvovao, nego su izabrali Jakova Pravednog za episkopa Jerusalima“ (Hist. eccl. 2.1).

Eusebije još dva puta (2.23.1 i 7.19.1) naglašava kako su apostoli izabrali Jakova za poglavara Jerusalimske zajednice, a onda navodi imena čak četrnaest njegovih sukcesora u Jerusalimu (tzv. „episkopa obrezanja“ – 4.5, pri čemu je termin episkop ovde očigledan anahronizam kada je reč o ranoj nazorejskoj zajednici u Jerusalimu), među kojima su, izgleda, bili i neki drugi Isusovi rođaci: Simeon, Just, Zakej, Tobija, Benjamin, Jovan, Matija, Filip, Seneka, Just, Levi, Efres, Josif i Juda. Poslednji od tih crkvenih poglavara, Juda Kyriakos, živeo je u Jerusalimu u vreme Hadrijanove vlade i Bar Kohbinog ustanka (134-5.g.). Njegovo prezime Kyriakos (bukv. “od Gospoda”) sugeriše, u svakom slučaju, da je on bio u nekom srodstvu sa samim Isusom. S druge strane, Simeon bar Klopa, Jakovljev naslednik u Jerusalimu (62-107.g.), sasvim eksplicitno se spominje kod Eusebija kao Isusov rođak, brat od strica (Hist. eccl. 3.11). Uloga Isusove porodice jasno je naglašena i u Delima apostolskim, gde se, još u prvom poglavlju, apostoli spominju skupa s Isusovom majkom i njegovom braćom (1.13), ali se tu, za razliku od Eusebija (Klimenta), nigde ne ističe Jakovljevo prvenstvo među ovim Hristovim sledbenicima.

Epifanije i neki drugi crkveni oci, hereziolozi, smatrali su, pak, ovu tesno povezanu zajednicu Isusovih sledbenika za jednu od hrišćanskih sekti ili “jeresi”. To je, svakako, bilo stoga što oni nisu pripadali glavnim tokovima nove religije koji su se, pod Pavlovim uticajem, ubrzo razvili u dijaspori, već su predstavljali nezavisnu grupu “jevrejskih hrišćana” koja je ubrzo izgubila svoj prvobitni harizmatski uticaj i prestiž, pretvorivši se vremenom u svojevrstan religijski relikt. O tom konzervativnom karakteru ranog Isusovog i Jakovljevog pokreta najbolje, možda, svedoče imena kojima se ti Jevreji nazivaju u istorijskim i crkvenim izvorima. Oni su, naime, u širim krugovima bili poznati kao ebioniti i nazoreji. Ime ebioniti (od hebr. ebionim – siromašni) je u početku verovatno predstavljalo počasni naziv koji se odnosio samo na “svete siromahe” u Jerusalimu (Rim 15.26), dok se docnije to ime počelo i zloupotrebljavati, pa su se onda tako oslovljavali i oni sledbenici za koje se smatralo da su “siromašni duhom” ili verom u Hrista.
U izvornom smislu, termin ebionim odnosio se na dobrovoljno odricanje od imetka, vlasništva, u duhu one etike o kojoj svedoče Dela apostolska:

“Jer nijedan među njima ne bješe siromašan, jer koliko ih god bijaše koji imadijahu njive ili kuće, prodavahu i donošahu novce što uzimahu za to. I metahu pred noge apostolima; i davaše se svakome kao što ko trebaše” (Dela 4.34).

O učenjima nazoreja i ebionita iz tog najranijeg perioda vrlo se malo zna, i to najviše zbog toga što njihova izvorna dela nisu sačuvana. U tom korpusu religijske literature našla su se, na primer, neka jevanđelja koja u svojim spisima spominju ili citiraju crkveni oci Jeronim, Epifanije i Kliment Aleksandrijski. Reč je tu, pre svega, o Nazorejskom i Ebionitskom jevanđelju, spisima sastavljenim na aramejskom i grčkom jeziku, kao i Jevanđelju po Hebrejima i Jevanđelju po Egipćanima za koja se veruje da su nastala u jevrejskim hrišćanskim zajednicama u Aleksandriji. Neki autori tu čak ubrajaju i starije delove Tominog jevanđelja pronađenog u Gornjem Egiptu. Pojedini fragmenti iz tih spisa, navedeni u delima spomenutih crkvenih autora, našli su se docnije skupa u različitim zbirkama novozavetnih apokrifa, a otac Jeronim je smatrao da svi ti dokumenti vode, u stvari, poreklo od Jevanđelja po Hebrejima koje je, kako on tvrdi, predstavljalo originalnu, aramejsku verziju Matejevog jevanđelja. Tako, na primer, u svom komentaru Matejevog jevanđelja Jeronim ističe i to da je on sam preveo, s hebrejskog na grčki, jevanđelje koje koriste nazoreji i ebioniti, a koje “većina ljudi” naziva autentičnim Matejem. Taj spis, na žalost, nije sačuvan na hebrejskom ili aramejskom jeziku (postoji samo grčka verzija), ali je zanimljivo da je Eusebije u knjizi Levija Papija iz drugog veka pronašao sledeći podatak o tom jevanđelju: „Matej je sastavio govore (ta logia) na aramejskom jeziku koje je potom svako prevodio onako kako je mogao“ (Hist. eccl. 3.39.16). Tu, svakako, treba imati na umu da je Papije, episkop iz Hijerapolisa u Frigiji, zapisao svoje predanje samo pedesetak godina nakon sastavljanja Matejevog jevanđelja, te da je on mogao imati izvesnog uvida u poreklo tog dokumenta. Možemo, isto tako, pretpostaviti da je Matejev spis najpre kružio među Ješuinim sledbenicima s kraja prvog veka u formi manje zbirke njegovih govora na aramejskom jeziku (nešto poput dokumenta Q – pretsinoptičkog izvora u kome su se, još oko 50. godine, u zasebnoj formi sačuvale Isusove besede), te da je ta izvorna kompilacija zaista bila pripisana Mateju. Potom je, kako Papije tvrdi, svako prevodio i tumačio ove govore onako kako je umeo i znao, pa je kao rezultat tih naknadnih redakcija proizišlo i jevanđelje na grčkom koje se i dalje vezivalo uz Matejevo ime.

Navedimo jedan karakterističan odlomak iz Jevanđelja po Hebrejima koje je Jeronim dovodio u vezu s aramejskim Matejem:
“A kada je Gospod predao lanenu plaštanicu sveštenikovom slugi, otišao je Jakovu i pojavio se pred njim. Jer Jakov se zakleo da neće jesti hleba od onog časa kada je pio iz čaše Gospodnje dok ga ne vidi vaskrslog između onih koji spavaju. I ubrzo nakon toga Gospod reče: ‘Donesite sto i hleb!’ I odmah se tu dodaje: On uze hleb, i blagoslovi ga i prelomi ga i dade ga Pravednom Jakovu, pa mu reče: ‘Moj brate, jedi ovaj hleb, jer Sin čovečiji je ustao između onih koji spavaju’” (Jeronim, De viris inlustribus 2).
Iz ovog odlomka vidi se, na primer, jasnije s koliko pijeteta su autori tog apokrifnog jevanđelja doživljavali Isusovog brata Jakova. To, uostalom, potvrđuje i pisac Tominog jevanđelja kada u jevrejskom duhu veli da su “zarad pravednog Jakova nastali nebo i zemlja” (log. 12).

Kao svedok Hristovog vaskrsenja, Jakov ima poseban značaj i u Pavlovoj propovedi. U Apostolovom izlaganju tradicionalne formule o vaskrsenju u Prvom pismu Korinćanima (15.3-8) – dokumentu iz ranih pedesetih godina prvog veka i najstarijem sačuvanom izveštaju o Isusovom uskrsnuću – Pavle izlaže neobičan redosled Hristovih javljanja učenicima i drugim sledbenicima. Na prvom, počasnom mestu spominje se apostol Petar (Kifa), a tek potom ostala jedanaestorica apostola. Uskrslog Isusa je zatim, prema Pavlovom navođenju, videlo čak 500 “braće”, od kojih su neki bili živi i u njegovo vreme. Zbunjuje, međutim, podatak da se, nakon svih tih javljanja, Isus ponovo obznanio svom bratu Jakovu, pa onda, opet, svim apostolima (15.7). Čini se, naime, da bi ovaj odlomak mogao svedočiti i o prisustvu dve različite i, po svemu sudeći, rivalske, kompetitivne tradicije o prvenstvu Isusovih učenika (Petar versus Jakov) što su se, kao što vidimo, održale i u doba korintske kerigme svetog Pavla. Pavlovo spominjanje ponovnog Isusovog javljanja u kratkoj perikopi od svega nekoliko redova, predstavlja tu, reklo bi se, neku vrstu prećutnog kompromisa s obema tradicijama.

Ali vratimo se ebionitima. Zanimljivo je da je njihova ideologija “prvobitnog komunizma”, njihov ideal svetog siromaštva, u velikoj meri uticao i na autora novozavetne Jakovljeve poslanice u kojoj se propoveda odricanje od bogatstva i veliča život u siromaštvu, posvećen veri i pravednosti:

“Čujte, ljubazna braćo moja, ne izabra li Bog siromahe ovoga svijeta da budu bogati vjerom, i našljednici carstva koje obreče onima koji njega ljube? A vi osramotiste siromaha. Nijesu li to bogati koji vas muče i vuku vas na sudove?…Jer vjera čista i bez mane pred Bogom i ocem jest ova: obilaziti sirote i udovice u njihovijem nevoljama, i držati sebe neopoganjena od svijeta” (Jak 2.5-6; 1.27).

S obzirom na to da Epifanije smešta taj ebionitski ili nazorejski pokret u buran istorijski period u kome su Jevreji vodili rat protiv Rimljana (66-70.g.), njihova tradicija mogla bi se doista dovesti u vezu s apostolom Jakovom i Isusovim pokretom u Jerusalimu. U tom slučaju, oni bi istorijski prethodili čak i apostolu Pavlu. Na “apostolskom saboru” u Jerusalimu (oko 51. g.), koji se spominje u Delima apostolskim, istakla se, doista, jedna grupa Isusovih sledbenika koji se tu spominju kao oni koji “teže starom zakonu” (21.20). Poznato je, na primer, da su ti vernici kritikovali Pavla zbog njegovog suviše liberalnog odnosa prema obrezivanju i propisima o pripremanju hrane. Iz Lukinih Dela znano je još i to da je sabor presudio u Pavlovu korist, dok su nazoreji-ebioniti iz Jakovljevog okruženja zastupali stanovište po kome se spasenje može postići samo ako se vernici najpre podvrgnu ritualnom obrezivanju koje propisuje Tora.

Nazoreji iz druge i treće generacije, koji su, po svemu sudeći, sastavljali i neka od spomenutih jevanđelja, prilično su idealizovali lik pravednog Jakova, pa je i njegova mučenička smrt uskoro postala predmet svojevrsnog kulta. Josif Flavije u svojim Starinama datira Jakovljevu smrt oko 62-63. godine, tj. u vreme kada je rimski državni službenik Albin trebalo da smeni Anana na dužnosti prokuratora u Judeji. Zbog svoje neutralnosti, Josif se tu može smatrati za pouzdanijeg svedoka od crkvenog istoričara Eusebija, koji je primetno nastojao da Jakovljevu smrt (u njega datiranu oko 66.g.) dovede u vezu s jevrejsko-rimskim ratom i docnijim padom Jerusalima.
Po tom crkvenom scenariju, katastrofični događaj iz 70. godine mogao bi se onda interpretirati i kao božanska kazna koja je sustigla Jevreje zbog pogubljenja Hristovog brata.

U svakom slučaju, Jakovljeva smrt, kao i docniji rat s Rimljanima, podstakli su ebionite da napuste rodni Jerusalim i presele se u oblast istočno od reke Jordan, u nejevrejski grad Pela. Eusebije i o tome kratko izveštava:
“Članovima Jerusalimske crkve naređeno je posredstvom otkrivenja … da pre početka rata napuste Grad i nastane se u Peli, gradu u Pereji. Tako su oni koji verovahu u Hrista iz Jerusalima prešli u Pelu” (Hist. eccl. 3.5).
Pela je, dakle, prema ovom izveštaju, postala novo središte nazoreja-ebionita. To iseljavanje zbilo se, prema Eusebiju, pod Jakovljevim naslednikom Simeonom bar Klopom, drugim “episkopom” Jerusalima. Simeon je bio Jakovljev i Isusov rođak koji je i sam stradao oko 106/7. godine. Pre toga, on se, međutim, s jednim brojem svojih pristalica, vratio u Jerusalim. Nakon drugog rušenja Jerusalima, koje je usledilo kao posledica Bar Kohbinog ustanka (132-135. n.e.), gube se i svi tragovi ovog zajedništva u Palestini i Jordanu. Pretpostavlja se samo da oni nisu učestvovali u pobuni, što je, uostalom, bilo sasvim logično s obzirom na činjenicu da su jevrejski rabini proglasili Bar Kohbu za Mesiju, a nazoreji su, poput ostalih hrišćana, verovali da taj Mesija može biti jedino njihov Isus.

II

Sasvim drukčije stoji stvar s tzv. „Pavlovim jevanđeljem“ (Rim 1.15; 1 Kor 15.1), tradicijom o Isusu koja je sačuvana u Apostolovim autentičnim pismima. Pavlovo jevanđelje nije, svakako, izvor u kome bi se mogli naći ikakvi značajniji podaci o istorijskom Isusu, pa ipak, njegov portret Isusa Hrista tu ima bar hronološki prioritet u odnosu na sva četiri novozavetna jevanđelja. Jednostavnije rečeno, Pavlova slika o „Hristu vere“ dobija se iz dokumenata koji su stariji od sinoptičkih jevanđelja. Tu se, na primer, mogu ubrojati Prva poslanica Korinćanima, te pisma Filibljanima i Kološanima. Sva tri ova teksta nastala su tokom pedesetih i ranih šezdesetih godina prvog veka. Danas se prilično pouzdano može tvrditi da je sam Apostol bio autor Korinćana i Filibljana, dok se učenjaci još uvek spore oko autorstva Poslanice Kološanima. U svakom slučaju, sva tri ova pisma starija su od najstarijih kanonskih jevanđelja. Bar 20 godina deli, na primer, Pavlova pisma od Markovog jevanđelja.

Pa kakva je to slika, kakav portret Isusa Hrista je sačuvan u novozavetnim poslanicama pripisanim Pavlu?
Prema sinoptičkoj tradiciji, Isusovo ishodište nije na nebu, već u ruralnoj Palestini, gde je on bio i rođen. U svojim ranim tridesetim godinama Isus se pojavljuje na Jordanu, pristupa Jovanu Krstitelju, a nakon krštenja počinje da propoveda skori dolazak carstva božjeg. Njegova aktivnost u Galileji i Judeji ne traje dugo, najviše godinu-dve, jer on ubrzo biva uhapšen, osuđen i raspet na krstu.
Prema najstarijem, Markovom jevanđelju, Isusovo telo nakon raspeća biva uvijeno u platno i smešteno u grob zaštićen velikim kamenom. Dva dana docnije, Marija Magdalena, Marija Jakovljeva i Solomija uputile su se do mesta Isusovog počinka kako bi pomazale svog mrtvog učitelja. Veliki kamen koji je zatvarao njegovu grobnicu bio je, međutim, odvaljen, a žene su u grobu videle samo mladića u beloj haljini koji im je objasnio da je Isus ustao iz groba, te da to treba saopštiti Petru i drugim apostolima. Tri žene su se, međutim, uplašile i u tom strahu nisu nikome rekle ništa.

Upravo na tom mestu završava se, prema najstarijem rukopisu jevanđelja, i Markova pripovest. Tekst koji sledi (Mk 16.9-20) predstavlja kasniji dodatak nepoznatog redaktora. Svi sačuvani rukopisi podudaraju se samo do osmog stiha u 16. poglavlju. Dotle, uostalom, i Matej i Luka prate Markov tekst jevanđelja. Ali sve što dolazi nakon Mk 16.8 nije se nalazilo u izvornom Markovom spisu. Nema tu, dakle, ni jasnijih naznaka o Isusovom vaskrsenju ili ponovnom javljanju (kao npr. u Lk 24.13 i dalje).

S druge strane, prema Pavlovoj koncepciji, Sin Božji, „kosmički Hristos“, imao je, pre svog života u telu, odlučujuću ulogu i u procesu stvaranja sveta! To Pavlovo shvatanje može se, možda, najbolje ilustrovati nekim karakterističnim odlomcima iz njegovih pisama Filibljanima i Kološanima:

„Jer ovo da se misli među vama što je i u Hristu Isusu,
koji, ako je i bio u obličju Božijemu,
nije se otimao da se isporedi s Bogom;
nego je ponizio sam sebe
uzevši obličje sluge,
postavši kao i drugi ljudi
i na oči nađe se kao čovjek.
Ponizio sam sebe
postavši poslušan do same smrti,
a smrti krstove.
Zato i Bog njega povisi,
i darova mu ime
koje je veće od svakoga imena.
Da se u ime Isusovo
pokloni svako koljeno
onijeh koji su na nebu i na zemlji
i pod zemljom;
i svaki jezik da prizna da je
Gospod Isus Hristos
na slavu Boga oca“ (Fil 2.5-11).

„Koji je obličje Boga što se ne vidi,
koji je rođen prije svake tvari.
Jer kroz njega bi sazdano sve
što je na nebu i što je na zemlji,
što se vidi i što se ne vidi,
bili prijestoli ili gospodstva
ili poglavarstva, ili vlasti:
sve se kroza nj i za nj sazda.
I on je prije svega,
i sve je u njemu.
I on je glava tijelu crkve,
koji je početak i prvorođeni iz mrtvijeh, da bude on u svemu prvi; jer bi volja očina da se u nj useli sva punina. I kroza nj da primiri sve sa sobom, umirivši krvlju krsta njegova, kroza nj sve, bilo na zemlji ili na nebu“ (Kol 1.15-20).

Uočimo, najpre, da oba ova odlomka – čiji je sadržaj sasvim drukčiji od onoga što nalazimo o Isusu u sinoptičkim jevanđeljima – imaju strukturu himne.
Danas se u nauci uglavnom smatra da te dve himne nije sastavio Pavle, već da je on samo koristio tekst nasleđen iz tradicije kako bi potkrepio svoju osnovnu ideju. Apostol je, verovatno, prilagodio taj izvorni himnički materijal putem naknadne redakcije iz čisto teoloških, hristoloških razloga. Taj poetski pretekst on je potom redaktorski „spinovao“, dodajući jasno prepoznatljivu simboliku koja se odnosi na Isusa – kao što su, recimo, upućivanja na „crkvu“ i „krv krsta njegova“ (Kol 1.18 i 20).

Rezultat svega toga je i slavljenje Hrista koje proizilazi iz iskustva vere njegovih sledbenika, pri čemu se naglašava da je Hristos, u čije ime se oni krštavaju, u stvari, niko drugi do sam Stvoritelj, Iskupitelj, Gospodar svih stvari na nebu i na zemlji. Taj Kosmički Hristos, Stvoritelj, bitno, međutim, odudara od predstave o Isusu kako u sinoptičkim jevanđeljima, tako i među nazorejima-ebionitima. On je, zapravo, u toj svojoj teološkoj, metafizičkoj slojevitosti mnogo bliži Logosu-Hristu Jovanovog jevanđelja. S druge strane, ni Jovan ni Pavle nisu bili zaokupljeni istorijskim Isusom.

Trudeći se da uspostavimo jasniju razliku između istorijskog Ješue i Pavlovog Hrista vere, našli smo se u jednoj, donekle paradoksalnoj, situaciji. Istorijski lik Isusa, rekonstruisan na osnovu sinoptičke građe, svakako je stariji od Pavlove ili Jovanove hristološke ideje o Kosmičkom Hristu, Hristu-Logosu. Tu, naravno, polazimo od logične pretpostavke da je sama istorijska ličnost, koja tek docnije postaje predmet religijskog kulta, starija od samoga kulta. Pa ipak, Pavlova vizija Isusa je ranija, ona ima hronološki prioritet u odnosu na sinoptičare već samim tim što su njegova pisma starija od tih jevanđelja. Prividni paradoks je, dakle, u tome što je predanje o Hristu vere sačuvano (bar u formi pisama) pre tradicije o istorijskom Isusu, iako znamo da je izvorna, istorijska ličnost dala povoda za docniju spekulaciju o božanskom Hristu.

Važno je tu, međutim, naglasiti da je istorijski Isus propovedao religiju koja je bila usredsređena samo na Boga, ali ne i na njega samoga, dok je verovanje njegovih sledbenika van Palestine bilo izrazito hristocentrično. Sve se u toj novoj religiji temelji na Hristu.
A sam Isus nije bio previše zaokupljen samim sobom. On, na primer, ne zove sebe Mesijom (Hristos), ili Sinom Božjim; to čine drugi ljudi. Taj drugi naziv, prema jevanđeljima, više koriste demoni ili oni koji su njima opsednuti. Ono što je, međutim, samog Isusa najviše zanimalo bilo je da svoje sledbenike, u skladu s Torom, privede skoro nastupajućem carstvu božjem.
Njegovo celokupno eshatološko učenje i praktično ponašanje je sasvim u skladu s hasidskim i proročkim judaizmom toga vremena, pa bi se s pravom moglo istaći da to što je on propovedao i praktikovao nije (bar ne za njegova života) bilo nikakvo hrišćanstvo, već više jedan eshatološki judaizam nazorejskog tipa. Uostalom, nikakvo hrišćanstvo se još ne spominje ni u jevanđeljima, ni u Pavlovim pismima.

Zbog toga i onaj ko doista želi da se makar malo približi Isusovoj autentičnoj, istorijskoj ličnosti, to može da najpre učini preko boljeg poznavanja jevrejske religije u prvom veku, ali i razumevanja onoga što sam Ješua govori ili čini (umesto onoga što drugi, pa i docnija crkva, o njemu govore). Nakon Isusovog raspeća, Pavlova zajednica se ubrzo proširila i premestila van svog matičnog, jevrejskog lokusa u Rim, Siriju, Malu Aziju, Grčku, Egipat, dakle, u jedan više helenistički, grčko-rimski svet čiji su jezici i religije bili bitno drukčiji od onog judaizma koji je Ješua propovedao u Palestini. Ljudima iz takvog kulturnog i duhovnog okruženja morao je apostol Pavle da prevodi i prilagođava ideje koje su poticale iz tradicionalne jevrejske religije. Njegovi nejevrejski slušaoci i saradnici u Atini, Antiohiji, Efesu, Aleksandriji i Rimu ne bi ga drukčije mogli razumeti. U takvoj obradi, Isusovo učenje počelo se širiti, razvijati, ali i bitnije menjati izvan Izraela, pa je otuda i uticaj izvesnih ideja iz helenističkog duhovnog miljea postajao sve dominantniji.
A upravo kroz taj proces helenizacije je izvorni Isusov pokret bio znatno transformisan, da bi na kraju postao i jedna potpuno nova, univerzalna, svetska religija koju Ješua ha-Nozri danas više ne bi mogao prepoznati.


2012.

COMMENTS

Naziv

"Oslobođenje",1,2016. fotografije/kolovoz,1,4:5-11,1,Abdulah Sidran,1,Adam Zagajewski,1,Agencije,1,Agniezska Žuchowska - Arendt,1,Ai Weiwei,1,Ajfelov most,1,Al Jazeera,1,Alan Pejković,1,Albert Camus,1,Aleksa Golijanin,1,Aleksadar Genis,1,Aleksandar Genis,1,Aleksandar Roknić,1,Aleksandar Tišma,1,Aleksej Kišjuhas,2,Alem Ćurin,1,Alen Brabec,1,Aleš Debeljak,2,Alexander Gurevich,1,Alexander Kluge,1,Alina Mayboroda,1,Almin Kaplan,4,Amer Bahtijar,1,Amer Tikveša,1,Amila Kahrović Posavljak,1,Amir Or,1,Amos Oz,1,Ana Ahmatova,2,Ana Radonja,1,Andres Neuman,1,Andrijana Kos Lajtman,10,Ante Čizmić,1,Anton Pavlovič Čehov,1,Antun Branko Šimić,1,Anya Migdal,1,B.C. HUTCHENS,1,Bela Hamvaš,3,Bela Tarr,1,Bertolt Brecht,4,Biblijski citat,1,Biljana Srbljanović,4,Biljana Žikić,1,Bilješka,5,Biserka Rajčić,3,Blago Vukadin,1,Boba Đuderija,1,Bogdan Bogdanović,2,Bojan Munjin,2,Bojan Savić Ostojić,1,Bojan Tončić,2,Bookstan II 2017,1,Borges,5,Boris Buden,6,Boris Dežulović,3,Boris Dubin,1,Boris Paramonov,1,Boris Perić,1,Borislav Pekić,1,Borislav Veselinović,1,Borka Pavićević,1,Boro Drašković,1,Božica Radić,1,Božo Koprivica,3,Branimir Živojinović,1,Branimira Lazanin,1,Branislav Jakovljević,2,Branislav Petrović,1,Branko Ćopić,1,Branko Kukić,1,Branko Rakočević,1,Bronka Nowicka,1,Bruno Schulz,1,BUKA,2,Burkhard Bilger,1,Caravaggio,1,Charles Simic,6,Chris Hedges,1,citati,1,Claude Lanzmann,1,Claude Lévi-Strauss,1,Cornelia Vismann,1,crtež,1,Damir Šodan,1,Damjan Rajačić,1,Dan Pagis,1,Danica i Haim Moreno,1,Daniil Ivanovič Juvačov Harms,1,Danijel Dragojević,1,Danijela Dejanović,1,Danilo Kiš,11,Dara Sekulić,1,Dario Džamonja,1,Darko Alfirević,1,Darko Cvijetić,308,Darko Cvijetić. Agnieszka Zuchovska Arent,1,Darko Desnica,4,Darko Pejanović,1,Daša Drndić,2,David Albahari,5,Davor Beganović,1,Davor Ivankovac,1,Davor Konjikušić,1,Dejan Anđelković,1,Dejan Kožul,3,Dejan Mihailović,1,Deklaracija o zajedničkom jeziku,1,Desimir Tošić,1,Dietrich Bonhoeffer,1,Dijala Hasanbegović,1,dnevne novine DANAS Beograd,2,Dnevnik,9,Dobrica Ćosić,1,Dobrivoje Ilić,1,Dobroslav Silobrčić,1,Dominique-Antoine Grisoni,1,Dragan Bajić,1,Dragan Bursać,1,Dragan Markovina,1,Dragan Radovančević,3,Drago Pilsel,1,drama,2,Dramsko kazalište GAVELLA,1,Draženko Jurišić,1,Dubravka Stojanović,1,Dubravka Ugrešić,4,Duško Radović,1,Dževad Karahasan,2,Đorđe Bilbija,2,Đorđe Krajišnik,6,Đorđe Tomić,1,Đurđica Čilić,1,Đuza Stojiljković,1,Eda Vujević,1,Edin Salčinović,1,Edmond Jabes,1,Edouard Boubat,1,Eduard Šire,1,Edvard Kocbek,1,Elis Bektaš,4,Elvedin Nezirović,1,Elvir Padalović,1,Emil Cioran,8,Emmanuel Levinas,1,Epitaf,1,Ernst Jünger,2,esej,164,Fahredin Shehu,1,Faruk Vele,1,festival,4,Filip David,3,fotografije,2,fra Drago Bojić,1,Francis Roberts,1,Frank Wedekind,1,Franz Kafka,4,Freehand,1,Friedrich Nietzche,1,Furio Colombo,1,Gary Saul Morson,1,Genadij Nikolajevič Ajgi,1,Georg Trakl,1,George Orwel,1,Georgi Gospodinov,1,Géza Röhrig,1,Gianni Vattimo,1,Gilles Deleuze,1,Giorgio Agamben,7,Giorgio Manganelli,1,Gligorije Ernjaković,1,Goran Milaković,2,Goran Simić,1,Goran Stefanovski,1,gostovanje pozorišta,4,govor,2,Gustaw Herling-Grudzinski,1,Haim Moreno,1,Hajdu Tamas,1,Hanna Leitgeb,1,Hannah Arendt,3,Hans Magnus Enzensberger,1,hasidska priča,1,Hassan Blasim,1,Heiner Goebbels,1,Helen Levitt,1,Herbert Marcuse,1,Igor Buljan,1,Igor Mandić,1,Igor Motl,4,Igor Štiks,1,Igre u Jajcu 2017.,1,Ihab Hassan,1,Ilma Rakusa,2,IN MEMORIAM,7,Intervju,70,Ivan Čolović,2,Ivan Illich,2,Ivan Lovrenović,4,Ivan Milenković,1,Ivan Obrenov,1,Ivan Posavec,1,Ivana Obrenov,1,Ivana Vuletić,1,Ivica Pavlović,2,Ivo Kara-Pešić,1,Jack Kerouac,1,Jacques Derrida,2,Jagoda Nikačević,1,Jakob Augstein,1,Jaroslav Pecnik,1,Jasmin Agić,1,Jasna Tkalec,1,Jean-Luc Nancy,4,Jelena Kovačić,1,Jelena Topić,1,Jernej Lorenci,1,Jona,1,Jorge Luis Borges,2,Josif Brodski,1,Josip Osti,1,Josip Vaništa. Patricia Kiš,1,Jovan Ćirilov,1,Jovica Aćin,3,Jugoslava Ilanković,2,Julija Kristeva,1,Julio Cortazar,1,K.U.P.E.K.,1,Katja Kuštrin,2,Kim Cuculić,1,Knjige,1,književna večer,1,Kokan Mladenović,1,Komentar,1,kratka priča,5,kratke priče,7,kratki esej,4,kratki intervju,4,kritika,6,kritika knjige,3,Krzysztof Warlikowski,1,Ksenija Banović Ksenija Marković,1,Kulturni dodatak,1,Kupek,1,Kurt Hielscher,1,Ladislav Tomičić,1,Laibach,1,Lajoš Kesegi,1,Larisa Softić Gasal,1,Laurence Winram,1,Lavov,1,Leonard Cohen,1,Leonid Šejka,2,Lidija Deduš,1,Ludwig Wittgenstein,1,Ljubiša Rajić,1,Ljubiša Vujošević,1,Maja Abadžija,1,Maja Isović,2,Maja Isović Dobrijević,1,MALI EKSHUMATORSKI ESEJI,1,mali esej,18,Marcel Duchamp,1,Marija Mitrović,1,marijan cipra,1,Marin Gligo,1,Marina Abramović,1,Marina Dumovo,1,Marina Mlinarevič Sopta,1,Mario Čulina,1,Mario Franz,1,Mario Kopić,53,Marjan Grakalić,1,Marko Misirača,2,Marko Stojkić,1,Marko Tomaš,1,Marko Veličković,1,Marko Vešović,2,Martin Heidegger,3,Massimo Cacciarri,1,Max Frisch,1,međunarodna poruka,1,Mensur Ćatić,2,Mia Njavro,1,Mihail Šiškin,1,Mijat Lakićević,1,Mikloš Radnoti,1,Milan Kundera,1,Milan Milišić,1,Milan Vukomanović,1,Milan Zagorac,1,Mile Stojić,2,Milena Bogavac,1,Milica Rašić,1,Milo Rau,1,Milomir Kovačević Strašni,1,Miloš Bajović Ilić,1,Miloš Crnjanski,2,Miloš Vasić,1,Milovan Đilas,1,Miljenko Jergović,8,Mini esej,32,Miodrag Živanović,1,Mirjana Božin,1,Mirjana Stančić,1,Mirko Đorđević,2,Mirko Kovač,3,Miroslav Krleža,3,Miroslav Marković,1,Mirza Abaz,1,Mirza Puljić,1,Mishel Houellebecq,1,Mišo Mirković,6,Mišo Mirković foto,12,Mladen Bićanić,2,Mladen Blažević,2,Mladen Pleše,1,Mladen Stilinović,1,Momčilo Đorgović,2,Monika Herceg,2,Nada Topić,1,Naser Šećerović,1,Natalija Miletić,1,Nataša Gvozdenović,1,Neda Radulović- Viswanatha,1,Nedim Sejdinović,1,nekrolog,1,Nemanja Čađo,1,Nenad Milošević,1,Nenad Obradović,5,Nenad Tanović,1,Nenad Vasiljević,2,Nenad Veličković,2,Nenad Živković,1,Nepoznati spavač,1,Nermina Omerbegović,1,Nevena Bojičić,1,Nikola Kuridža,1,Nikola Kuzanski,1,Nikola Popović,2,Nikola Vukolić,1,Nikola Živanović,1,Nikolaj Berđajev,1,Nikolina Židek,1,Nila Štambuk-Svrdlin,1,Noć kazališta,1,NOVA KNJIGA,4,novela,1,Novica Milić,2,Novica Tadić,1,obavijest,3,odlomak romana,10,odlomci,6,Oliver Frljić,9,Omer Ć.Ibrahimagić,1,Osip Mandeljštam,2,Osvaldo Ferari,1,Otto Pöggeler,1,Otto Weininger,1,Pankaj Mishra,1,Paolo Magelli,2,Patrik Weiss,1,Paul Celan,4,Paul Klee,1,Paul Valery,1,Peščanik,1,Petar Gudelj,2,Petar Kočić,1,Petar Matović,1,Petar Vujičić,1,Peter Esterhazi,1,Peter Semolič,3,Peter Semolič. prijevod,4,Peter Sloterdijk,3,Pier Paolo Pasolini,2,pisma,5,pismo,1,pjesma,1,Plakat,1,Poezija,325,poezija prevod,1,Politika,1,portret,1,potpisnici,1,Pozorišna kritika,1,Pozorišne Igre u Jajcu,1,Pozorište Prijedor,5,predavanje,1,Predrag Finci,2,Predrag Matvejević,2,Predrag Nikolić,1,Predrag Trokicić,2,Predstava,2,Prepiska,1,priča,37,Prijevod,12,prijevod govora,1,prikaz knjige,6,prikaz predstave,3,Primo Levi,1,promocija,2,Protest,1,Proza,2,putopis,1,Rade Radovanović,1,Radimir Sovilj,1,Radiša Cvetković,1,Radmila Smiljanić,1,Radomir Konstantinović,2,Rastislav Dinić,1,Raša Todosijević,3,razgovor,6,Refik Hodžić,1,Renate Lachmann,1,reportaža,1,Robert Bagarić,1,Roger Angell,1,Roland Barthes,3,Roland Jaccard,1,Roland Quelven,1,Saida Mustajbegović,2,Sándor Márai,1,Saša Jelenković. poezija,1,Saša Paunović,1,Sava Babić,3,Seida Beganović,4,Semezdin Mehmedinović,4,Senadin Musabegović,1,senka marić,1,Sesil Vajsbrot,1,Shosana Felman,1,Sibela Hasković,3,Siegfried Lenz,1,Sigmund Freud,1,Sinan Gudžević,1,Siniša Sunara,1,Siniša Tucić,2,sjećanje,2,Slavenka Drakulić,1,Slavica Miletić,4,Slavoj Žižek,1,Slobodan Glumac,1,Slobodan Šnajder,1,Slobodan Tišma,1,Slobodna Dalmacija,1,slobodna europa,1,SLOVO GORČINA,1,Sonja Ćirić,4,Sonja Savić,1,Split,1,Srđa Popović,1,Srđan Sekulić,20,Srđan Tešin,1,Srđan Valjarević,1,Sreten Ugričić,3,Srpko Leštarić,1,status na facebooku,1,stećak,2,Stevo Basara,1,Stojan Subotin,1,Susan Sontag,1,Sven Milekić,1,Svetislav Basara,2,Svetlana Aleksijevič,1,Svetlana Slapšak,1,Šagal,1,Šefik Ćoralić,1,Tadeusz Różewicz,1,Tamara Deuel,1,Tamara Kaliterna,1,Tamara Nablocka,1,Tamara Nikčević,3,Tatyana Tolstaya,1,Tea Benčić Rimay,1,Tea Tulić,1,Teatar,1,Teatron,1,Tena Lončarević,1,The New York Times. Žarka Radoja,1,Thomas Bernhard,10,Thomas Ostermeier,1,Tihana Čuljak,1,Todor Kuljić,1,Tomaž Šalamun,2,Tomislav Čadež,4,Tomislav Dretar,2,Tonko Maroević,1,Tony Judt,1,Trocki,1,Umberto Eco,2,Urbán András,1,Vanda Mikšić,1,Vanesa Mok/Anđelko Šubić,1,Vanja Fifa,1,Vanja Kulaš,1,Vanja Šunjić,1,Varlam Šalamov,3,Vera Pejovič,3,Vera Vujošević,1,Veronika Bauer,1,Video,10,Viktor Ivančić,3,Viktor Jerofejev,1,Viktoria Radicz,2,Vincent Van Gogh,1,Višnja Machido,1,Vladan Kosorić,3,Vladimir Arsenić,1,Vladimir Arsenijević,1,Vladimir Gligorov Ljubica Strnčević,1,Vladimir Milić,2,Vladimir Pištalo,3,Vladimir Vanja Vlačina,1,Vladislav Kušan,1,vojislav despotov,1,Vojislav Pejović,1,Vojo Šindolić,1,VREME,2,Vujica Rešin Tucić,1,Vuk Perišić,3,W.H.Auden,1,Walter Benjamin,1,Wayne Pearson,1,Wisława Szymborska,1,Wolfgang Borchert,1,Wroclaw,1,Zadie Smith,2,zapis,2,zavičaj,1,Zbigniew Herbert,3,zen,1,ZKM,1,Zlatko Jelisavac,3,Zlatko Paković,2,Zoran Janić,1,Zoran Ljubičić,1,Zoran Vuković,2,Zoran Žmirić,1,Zygmund Bauman,1,Žarko Milenić,1,Žarko Paić,1,Željko Grahovac,3,Živojin Pavlović,1,поезија,1,Саша Скалушевић,3,
ltr
item
HYPOMNEMATA: Istorijski Isus, pre Hrista, Milan Vukomanović
Istorijski Isus, pre Hrista, Milan Vukomanović
http://pescanik.net/wp-content/uploads/2013/07/Molitva-za-Vojvodu-Tomu.jpg
HYPOMNEMATA
https://darkocvijetic.blogspot.com/2014/01/istorijski-isus-pre-hrista-milan.html
https://darkocvijetic.blogspot.com/
https://darkocvijetic.blogspot.com/
https://darkocvijetic.blogspot.com/2014/01/istorijski-isus-pre-hrista-milan.html
true
2899971294992767471
UTF-8
Svi članci su učitani Nije pronađen nijedan članak VIDI SVE Pročitaj više Odgovori Prekini odgovor Obriši By Početna STRANICE ČLANCI Vidi sve Preporučeni članci OZNAKA ARHIVA PRETRAGA SVI ČLANCI Nije pronađen nijedan članak koji odgovara upitu Vrati se natrag Nedjelja Ponedjeljak Utorak Srijeda Četvrtak Petak Subota Ned Pon Uto Sre Čet Pet Sub Siječanj Veljača Ožujak Travanj Svibanj Lipanj Srpanj Kolovoz Rujan Listopad Studeni Prosinac Sij Velj Ožu Tra Svi Lip Srp Kol Ruj Lis Stu Pro just now 1 minutu prije $$1$$ minuta prije 1 čas prije $$1$$ sati prije Juče $$1$$ dana prije $$1$$ tjedana prije više od 5 tjedana prije Sljedbenici Slijedi THIS CONTENT IS PREMIUM Please share to unlock Copy All Code Select All Code All codes were copied to your clipboard Can not copy the codes / texts, please press [CTRL]+[C] (or CMD+C with Mac) to copy